Zekâ Nedir? Çeşitleri Nelerdir? Çocuklar İçin Zekâ Testleri Hangileridir?

Zekâ, tanımlaması ve ölçümü itibariyle karmaşık bir konudur. İnsanlarda duygusal olarak farklı tepkilere yol açabilmektedir. Hayatımızda zekanın belirlediği çok fazla şey olmakla birlikte, tek belirleyici şey zekâ değildir.

Zekâ ve IQ

• Tam olarak aynı şey değildirler.
• Zekâ daha geniş bir tanımdır.
• IQ ise zekanın bir ölçümüdür. IQ, kişinin testte ölçülen skorunun onun yaşından beklenen skora bölünüp 100 ile çarpılmasıyla elde edilir.

Zekâ Nedir?

Zekânın tanımı oldukça tartışmalı bir konu olmakla birlikte zekâ, genellikle şu şekilde tanımlanmaktadır: “Zekâ, bir kişinin çevre ile uyum sağlarken zihinsel süreçleri kullanma, daha üst seviye düşünme, problem çözebilme ve etkin karar verme şeklidir.” Dolayısıyla iyi kararlar verebilen, daha soyut düşünebilen ve etrafına iyi uyum sağlayabilen bir kişi daha zeki olarak değerlendirilmektedir.

“g” Kavramı

• “g” kavramı: Zekânın “esası”. Bu, direkt ölçülebilen bir şey değildir. Ancak istatistiki analizle çıkabilir. Bu fikre göre zekanın bir esası vardır ve belirleyici olan da budur. Mesela bir insan, bir alt testte iyi yaparken diğerinde çok iyi yapamayabilir ama genelde ana bölümü yani esası sabit kalır.
• “g” ne kadar yüksekse kişinin o kadar zeki olduğu düşünülür.

Tabii bu görüşe katılmayan araştırmacılar da bulunmaktadır. Bu görüşte olduğu gibi zekânın tek bir şey olmadığını ve aslında zekâyı destekleyen çeşitli birincil bilişsel beceriler olduğunu savunan araştırmacılar da vardır.

Zekâyı Destekleyen Birincil Bilişsel Beceriler

• Sözel ilişkiler kurma becerisi
• Sayılarla ilgili beceri
• Bellek becerisi
• Algısal beceriler

Bunlar, zekâyı oluşturan şeylerdir.

Zekâ Çeşitleri

• Akışkan zekâ:
  • Yargılama
  • Bellek
• Kristalize zekâ:
  • Öğrenilen şeyler
  • Sözel-sayısal beceriler
• Görsel zekâ:
  • Zihinde bir şekil oluşturma
  • Döndürme
  • Onu farklı yere koyma

Zekânın tanımı gibi zekâ çeşitleri konusu da tartışmalıdır. Farklı farklı zekâ çeşitleri vardır. Çalışmalara baktığımızda 30-40 farklı zekâ çeşidi olduğunu savunanlar da vardır fakat çalışmaların çoğu bunu desteklememektedir.

Zekâ ile İlgili Temel Bilgiler

• Zekânın bir ana parçası/faktörü vardır.
• Zekâ testlerinde IQ skoru denen şey bu ana faktörü göstermektedir. Yani toplam IQ dediğimiz şeyi zekânın esasına işaret eder.

Zekâ ile İlgili Bazı Tanımlamalar

• Zekâ bir kişinin plan yapabilme, problem çözme, yargılayabilme, soyut düşünebilme, karmaşık fikirleri anlayabilme, hızlı öğrenebilme, deneyimlerinden öğrenebilme kapasitesidir.
• Dolayısıyla zekâ dediğimiz şey sadece kitap okuyup öğrenme, iyi test çözme gibi bir akademik beceri değildir. Bunlardan çok daha geniş kapsamlı ve derin bir beceridir.

Zekâ Neden Önemlidir?

• Zekâ, bir insanın iş hayatındaki başarısını gösteren en önemli faktörlerden biridir.
• Bir eğitimde alacağı başarıyı gösteren en önemli faktörlerden biridir.
• Sosyal becerisini en iyi gösteren faktörlerden biridir. Hatta hapse girip girmeyeceği, kiminle evleneceği ve ne kadar para kazanacağıyla ilişkilidir.

Zekâ Puanı Dağılımları

• 100 puan orta noktadır ve normal zeka olarak değerlendirilir.
• 90-110 arası puan alanlar halkın %50’sini oluşturur.
• 115’in üstünde puan alanlar halkın %15’ini oluşturur.
• 85’in altında puan alanlar halkın %15’ini oluşturur.
• 130’un üstünde puan alanlar halkın %2-3’ünü oluşturur.
• 70’in altında puan alanlar halkın %2-3’ünü oluşturur.

70 puanın altında alan %2-3’lük kesimin bilişsel gelişim geriliği olduğunu düşünürken 130’un üstünde alanların ise üstün olduğunu düşünüyoruz. Bu istatistiksel bir tanımdır.

Yapılan bir çalışmada 110 ve 125 puan alan insanları yetişkinliğe gelinceye kadar izleyip ve nasıl gelişim gösterdiklerine bakmışlardır. Anlamlı bir fark görülememiştir. Fakat aynı çalışma 140 ve 150 puan alan insanlar arasında yapıldığında inanılmaz bir fark gözlemlenmiştir. Sonuç olarak, uç noktalara gelindiğinde IQ puanları arasındaki fark belirginleşmektedir.

Çocuklar için Zekâ Testleri

Zekâyı belirlemek amacıyla kullanılan birçok test mevcuttur. Fakat bu testlerin hiçbiri çok ideal testler değildir.

Zekâ Testleri ile İlgili Sorunlar

• Testlerin hepsi eğitimle ilişkilidir. İdeal bir testin alınan eğitimden bağımsız olması gerekir.
• Eğitimli insanlar testlerde daha iyi sonuçlar alır.
• Testlerin çoğu konuşmaya/dile bağlıdır. Mesela Almanya’da yaşayan bir Türk çocuğu düşünelim. Eğer evinde sadece Türkçe konuşuluyorsa Almanca bir testte başarılı olması zordur. Dil bariyerini aşmak amacıyla sözel beceriye daha az dayanan zeka testleri de geliştirilmiştir. Bu testler sadece şekillere dayalıdır. Ama bu testlerin güvenilirlik ve geçerlilikleri diğer testler kadar yüksek değildir.
  • Raven Standart Progresif Matrisler Testi: Sadece şekillerden oluşan eski bir testtir.
• Testlerin normları eskimektedir. 15-20 yıl içinde normların eskimesiyle birlikte testler artık işe yaramaz hale gelmektedirler. Zaman geçtikçe testin normlarının anlamsızlaşmasına Flynn etkisi denmektedir. Örneğin WISC-R ismindeki zeka testi normlarının eskimesi sebebiyle artık kullanılmaması gereken bir testtir. Onun yerine WISC-4 testi kullanılmalıdır.
• Ülkemizde okul öncesi çağındaki çocuklara uygulanabilen kapsamlı, geçerli ve güvenilir testler bulunmamaktadır. Bu sebeple Türkiye’de genellikle 6 yaşına kadar zekâ testi yapılmamaktadır.

WISC-IV (Çocuklar İçin Zeka Testi)

• Türkiye’de normları nispeten yeni olan bir testtir. Dolayısıyla daha iyi sonuç vermektedir.
• Sadece toplam IQ puanına değil alt testlere de bakılmaktadır.
• Testte bakılan çeşitli faktörler vardır:
  • Sözel beceriler
  • Algısal akıl yürütme
  • İşlemleme hızı
  • Çalışma belleği
• Bu test sadece WISC-4 uygulayıcı sertifikalı bir psikolog tarafından uygulanıp değerlendirilebilir. Yeterli eğitimi olmayan bir insan tarafından yapılan testlerin bir geçerliliği de yoktur.
• Testin sonucu anlaşılır bir dilde yazılarak ailelere verilmelidir.